Umowny zakaz konkurencji po ustaniu umowy cywilnoprawnej

Dnia 31 lipca 2023 na łamach portalu samodzielnyprzedsiebiorca.pl został opublikowany artykuł radcy prawnego Mateusza Nowakowskiego. Tematyka publikacji odnosiła się do umownego zakazu konkurencji po ustaniu umowy cywilnoprawnej.
Poniżej prezentujemy Państwu pełną treść artykułu:

Pomimo stałej automatyzacji obrotu gospodarczego, a w ostatnim czasie także zwiększenie znaczenia nowych technologii w prowadzeniu działalności gospodarczej, w tym korzystanie z systemów opartych na sztucznej inteligencji, nadal niezwykle istotnym czynnikiem rozwoju przedsiębiorstwa jest czynnik ludzki – czyli kluczowi współpracownicy, którzy często stanowią gwarancję sukcesu oraz zadowolenia klienta. Wraz ze wzrostem znaczenia kluczowych współpracowników, wzrosło też znaczenie zabezpieczenia interesów przedsiębiorcy, przed podjęciem przez tych pracowników działalności konkurencyjnej. W jaki sposób można zabezpieczyć powyższy interes?

Działalność konkurencyjna

Definicji legalnej pojęcia działalności konkurencyjnej próżno szukać w przepisach prawa. Jak zatem ustalić co kryje się pod tym pojęciem. W pierwszej kolejności należy odwołać się do doświadczenia zawodowego przedsiębiorcy, który mając doświadczenie w prowadzeniu działalności gospodarczej, intuicyjne będzie wiedział co wyżej wskazane pojęcie oznacza. W tym znaczeniu, za działalność konkurencyjną uznać będzie można taką, która będzie taka sama lub podobna do działalności przedsiębiorcy, a jej przedmiot kierowany będzie do tego samego grona odbiorców, na potencjalnie tym samym obszarze terytorialnym.

Przy ustaleniu znaczenia pojęcia działalności konkurencyjnej pomocniczo posiłkować należy się także zakresem znaczeniowym określonym w języku polskim. W ślad za słownikiem języka polskiego, konkurencja to współzawodnictwo, rywalizacja przedsiębiorców o dostęp do rynku, do klienta.

Niezwykle pomocnym dla odkodowania pojęcia działalności konkurencyjnej jest orzecznictwo sądów powszechnych oraz Sądu Najwyższego. W ślad za tym orzecznictwem, działalność konkurencyjna to aktywność przejawiana w tym samym lub takim samym zakresie przedmiotowym i skierowana do tego samego kręgu odbiorców, pokrywająca się – chociażby częściowo – z zakresem działalności podstawowej lub ubocznej pracodawcy.

Jak skutecznie zobowiązać współpracownika do powstrzymania się od działalności konkurencyjnej

Brak jest w polskim porządku prawnym przepisów, które regulowałyby zakaz konkurencji w umowach cywilnoprawnych. Wyjątkiem od tej reguły stanowi umowa agencyjna, gdyż kodeks cywilny zawiera regulację w tym zakresie.

Zupełnie inaczej jest z umową o pracę, ponieważ przepisy kodeksu pracy regulują zakaz konkurencji zarówno w trakcie trwania stosunku pracy jak i po jego ustaniu.

Rodzi się zatem pytanie, czy skoro ustawodawca zdecydował się uregulować zakaz konkurencji w powyższych przypadkach, to czy prawnie możliwym jest zawarcie umowy o zakazie konkurencji po ustaniu innego stosunku obligacyjnego niż umowa o pracę czy umowa agencyjna.

Na tak postawione pytanie odpowiedzieć należy: TAK. W przypadku, w którym współpraca pomiędzy przedsiębiorcą a współpracownikiem opiera się na innej podstawie aniżeli umowa o pracę czy umowa agencyjna, możliwym jest określenie praw i obowiązków stron dotyczących podejmowania przez współpracownika działalności konkurencyjnej zarówno w trakcie trwania współpracy jak i po jej ustaniu. Powyższe jest dozwolone dzięki obowiązującej zasadzie swobody umów.

Zasada swobody umów odnosi się do swobody stron w zakresie kształtowania treści stosunku prawnego jakim jest umowa. Przy jej zastosowaniu można w sposób szeroki, ale nie nieograniczony tworzyć umowy, które nie zostały uregulowane przez prawodawcę (umowy nienazwane), czy rozszerzać lub zmieniać w dozwolonym zakresie kształt umów nazwanych.

Granicami zasady swobody umów są:

ustawa – umowa lub poszczególne jej postanowienia nie mogą być sprzeczne z bezwzględnie obowiązującymi przepisami prawa,
zasady współżycia społecznego – umowa lub jej poszczególne postanowienia (a także jej cel) nie może być sprzeczny z szeroko pojętymi normami moralnymi (kryterium pozaprawne),
natura stosunku prawnego – umowa lub jej poszczególne postanowienia nie może być sprzeczna z ogółem cech konkretnego stosunku prawnego wynikających ze zwyczaju czy utrwalonej praktyki lub cech konkretnego stosunku prawnego wynikających z przepisów prawa.

Wobec współpracowników świadczących pracę/usługi na rzecz przedsiębiorcy na podstawie umowy zlecenie, o dzieło czy też umowy o współpracy (czy każdej innej, stanowiącej podstawę współpracy, nie będącej umową o pracę) możliwym jest zawarcie umowy o zakazie konkurencji, która określać będzie prawa i obowiązki stron w zakresie możliwości podejmowania przez współpracownika działalności konkurencyjnej w trakcie lub po ustaniu umowy cywilnoprawnej.

Umowa o zakazie konkurencji może zostać zawarta jako odrębny dokument, a może być wpleciona w „umowę główną”. Zawsze jednak stanowić będzie odrębny stosunek obligacyjny, jednak powiązany z umową stanowiącą podstawę współpracy stron.

Skuteczność zawarcia umowy o zakazie konkurencji

W obrocie gospodarczym przedsiębiorcy korzystają z licznych wzorów umów o zakazie konkurencji, będąc w przekonaniu, że zawarcie tej umowy w sposób całkowity zabezpiecza ich interesy. Czy tak jest? Niekoniecznie.

Jak wiadomo, Charta non erubescit – papier jest cierpliwy. Przyjmie wszystko. Celem zawarcia umowy o zakazie konkurencji powinno być nie posługiwanie się wzorami, zawierającymi wyśrubowane postanowienia w zakresie kar umownych czy zobowiązań dot. zaniechania działalności konkurencyjnej, a przede wszystkim uregulowanie praw i obowiązków stron w taki sposób, który po pierwsze będzie skuteczny, po drugie prawnie wiążący, a po trzecie egzekwowalny.

Oznacza to przede wszystkim, że umowa o zakazie konkurencji nie może wykraczać poza zasadę swobody kontraktowania. W związku z powyższym, nie można zapomnieć, aby w umowie o zakazie konkurencji określić:

strony umowy – przedsiębiorcę oraz współpracownika,
przedmiot umowy – określenie, w sposób niebudzący wątpliwości, co strony rozumieją przez zakaz konkurencji, czym dla stron jest działalność konkurencyjna, zobowiązanie współpracownika do powstrzymywania się od podejmowania działalności konkurencyjnej,
czas trwania zakazu – w kontekście ustanowienia zakazu konkurencji bezterminowo, przedsiębiorca na siebie przejmuje ryzyko, że współpracownik złoży oświadczenie o wypowiedzeniu umowy o zakazie konkurencji,
wypowiedzenie umowy – określenie czy umowa może zostać wypowiedzenia, jeżeli tak to czy w każdym czasie, czy uzależnione jest to od wystąpienia jakichkolwiek przesłanek,
zabezpieczenie przedsiębiorcy w przypadku naruszenia zakazu konkurencji przez współpracownika – ustanowienie kary umownej (w wysokości ograniczającej ryzyko jej miarkowania przez sąd) lub innych form zabezpieczenia (np. weksel in blanco, świadczenie gwarancyjne),
czy zakaz konkurencji ma charakter odpłatny – w orzecznictwie jest spór w zakresie tego, czy brak ustanowienia odpłatności zakazu konkurencji nie stanowi wykroczeniem poza zasadę swobody umów – co z kolei może doprowadzić do nieważności umowy o zakazie konkurencji.

Umowa o zakazie konkurencji powinna określać dodatkowo szereg innych kwestii, w celu zapewnienia zabezpieczenia interesów przedsiębiorców.

Wynagrodzenie za powstrzymanie się od podejmowania działalności konkurencyjnej po ustaniu umowy cywilnoprawnej

Przedsiębiorcy często stoją przed wyborem, czy w umowach cywilnoprawnych proponować swoim współpracownikom płatność wynagrodzenia za powstrzymywanie się przez nich od działalności konkurencyjnej po zakończeniu współpracy (wygaśnięciu umowy cywilnoprawnej). Czy brak tego wynagrodzenia może wpływać na skuteczność i ważność postanowień umowy o zakazie konkurencji? Odpowiedź brzmi: to zależy.

Niestety nie sposób uzyskać jednoznacznej odpowiedzi na to pytanie. Z jednej strony, przedsiębiorcom często zależy aby zakaz konkurencji po ustaniu umowy cywilnoprawnej miał charakter nieodpłatny. Z drugiej strony, często godzić będzie to uzasadnione interesy i potrzeby współpracowników, którzy mają znacznie ograniczone możliwości zarobkowe – co za tym idzie, brak wynagrodzenia może zostać uznany za nieuczciwy, a tym samym sprzeczny z zasadami współżycia społecznego i w ten sposób nieważny.

Zarówno sądy powszechne jak i Sąd Najwyższe wielokrotnie wypowiadały się w przedmiocie tego, czy wprowadzenie do umowy cywilnoprawnej nieodpłatnego zakazu konkurencji jest ważne i wywołuje skutki prawne.

Sądy przyjmowały, że klauzula konkurencyjna bez ekwiwalentu, przy zastrzeżeniu kary umownej za jej naruszenie, mimo braku symetrii nie traci sensu gospodarczego i mieści się w granicach lojalności kontraktowej. Co więcej, zasada swobody umów pozwala na kształtowanie umów w takie sposób, który nie zapewnia równości stronom. Nie stoi ona na przeszkodzie wprowadzania takich rozwiązań, które będą powodować nieekwiwalentość sytuacji prawnej stron umowy. Biorąc pod uwagę takie stanowiska, uznać można, że prawnie możliwym i wiążącym jest wprowadzenie klauzuli konkurencyjnej bez ekwiwalentu.

Powyższe stanowisko nie jest jednak ugruntowane. Sądy często wskazywały także, że brak wynagrodzenia w przypadku wprowadzenia klauzuli konkurencyjnej po ustaniu umowy cywilnoprawnej uznać należy za sprzeczne z zasadami współżycia społecznego, a zatem wykraczające poza zasadę swobody umów. Powyższe powoduje, że umowa o zakazie konkurencji lub poszczególne jej postanowienie mogą zostać uznane za nieważne.

Podsumowanie

Jak wynika z powyższego,stworzenie skutecznej umowy o zakazie konkurencji nie jest zadaniem łatwym. Brak jest także jednoznacznej odpowiedzi w zakresie tego czy zakaz konkurencji po ustaniu umowy cywilnoprawnej wymaga wprowadzenia wypłaty ekwiwalentu.

Powyższe obliguje do dokonania szczegółowej analizy stanu faktycznego, w tym w szczególności zakresu zakazu konkurencji, jego treści oraz innych postanowień umowy. Z inną sytuacją będziemy mieli do czynienia, kiedy zakaz ten odnosić będzie się wyłącznie do co poniektórych podmiotów gospodarczych (klientów przedsiębiorcy), a zupełnie odmienne rozwiązania wymagać będzie sytuacja, w której zakaz konkurencji będzie niezwykle szeroko uregulowany, uniemożliwiając współpracownikowi działalność zarobkową.

W związku z powyższym, w przypadku formułowania postanowień umowy o zakazie konkurencji warto skorzystać z usług kancelarii, aby możliwie najszerzej zabezpieczyć swoje interesy.

Mateusz Nowakowski, Radca prawny, Chmura i Partnerzy Radcowie Prawni Sp. P.

Link do pełnego wydania: https://samodzielnyprzedsiebiorca.pl/umowny-zakaz-konkurencji-po-ustaniu-umowy-cywilnoprawnej/